Η επιστήμη ως θρησκεία

"Η πίστη στην ύπαρξη ή μη ύπαρξη του Θεού βασίζεται σε αναπόδεικτες ιδέες"

Γιώργος Ζαρκαδάκης

Διδάκτωρ τεχνητής νοημοσύνης, συγγραφέας

Η επιστήμη μοιάζει σαν να ελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ιδεολογικής προκατάληψης και της απολυταρχικής εξουσίας.

Η πνευματική επανάσταση η οποία ξέσπασε στην Ευρώπη ανάμεσα στον 16ο και στον 18ο αιώνα ανέτρεψε τον μέχρι τότε τρόπο σκέψης και αντίληψης του κόσμου. Αν και η επιστήμη γεννήθηκε μέσα από τα σπλάχνα της θρησκείας η μητροκτόνος σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Η Εκκλησία έκανε τα πάντα για να αποφύγει το μοιραίο. Ομως ο κατ΄ οίκον περιορισμός του Γαλιλαίου και η πυρπόληση του Τζιορντάνο Μπρούνο από την Ιερά Εξέταση δεν κατάφεραν να αναστρέψουν τον οριστικό θρίαμβο της επιστήμης. Η βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα και η σχάση του ατόμου τον 20ό αιώνα ήταν η χαριστική βολή. Σήμερα, σε μια εποχή ιδεολογικών αναταράξεων, όπου ο ισλαμικός φανατισμός τροφοδοτεί την παγκόσμια τρομοκρατία και οι χριστιανοί υπερσυντηρητικοί επανακάμπτουν αμφισβητώντας την εξελικτική θεωρία, τα αναχώματα ανάμεσα στις δύο φαινομενικά αντίπαλες κοσμοθεωρίες υψώνονται πάλι, σαν ο πόλεμος ανάμεσά τους να μην κόπασε ποτέ. Επιφανείς διανοητέςόπως ο Ρίτσαρντ Ντόκινς στο πρόσφατο βιβλίο του «Η περί Θεού αυταπάτη»- παίρνουν μια ακραία πολεμική στάση εναντίον της θρησκείας, κατηγορώντας τη για μισαλλοδοξία και λογική ασυνέπεια και (επανα)προτάσσοντας ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της υπεροχής της επιστήμης.

Αδιαμφισβήτητα, η επεξηγηματική ισχύς της επιστήμης, καθώς και η επιτυχία της να προσφέρει θεαματικές τεχνολογικές ανακαλύψεις δείχνουν να καθιστούν την οποιαδήποτε σύγκριση μάλλον περιττή. Θα πρέπει να είναι κανείς επίμονα εθελοτυφλών για να ισχυρίζεται τις ανοησίες των δημιουργιστών. Μάλιστα, οι περισσότεροι θρησκευόμενοι- λογικά σκεπτόμενα όντα και αυτοί - παραδέχονται ότι η επιστήμη εξηγεί τον φυσικό κόσμο με τόσο σαφή και λογικό τρόπο που η θρησκεία οφείλει να αναθεωρήσει την κυριολεκτική ερμηνεία των ιερών γραφών της και να επιδιώξει καταφύγιο στην αλληγορία. Ο επιστημονικός τρόπος σκέψης έχει ταυτιστεί στη συνείδησή μας με τη λογική, τη νηφαλιότητα και, ακόμη, με τη δημοκρατία. Οποιαδήποτε παρέκκλιση επισείει το σκέλεθρο της δεισιδαιμονίας, του ολοκληρωτισμού, της καταπίεσης της ελευθερίας της σκέψης και της παλινδρόμησης στην τυραννία και στον σκοταδισμό.

Η επιστήμη δεν χρειάζεται ακόμη έναν υπερασπιστή. Στόχος μου είναι- χωρίς διάθεση να υπερασπιστώ τη θρησκεία- να επισημάνω ορισμένα χαρακτηριστικά της επιστήμης τα οποία θεωρώ ότι προσομοιάζουν στη θρησκεία σε τέτοιον βαθμό ώστε να μου προκαλούν ανησυχία. Θα εστιάσω εν συντομία σε τρία από αυτά.

Το πρώτο- το σημαντικότερο ίσως- έχει να κάνει με τη φαινομενικά εντυπωσιακή αποτελεσματικότητα της επιστήμης να μας παρέχει μια ορθολογική και απρόσωπη εξήγηση των φυσικών φαινομένων- σε αντιδιαστολή με τη θρησκεία, η εξήγηση της οποίας βασίζεται σε μια υπερ-προσωπικότητα (τον Θεό) «έξω από το σύμπαν». Η διαφορά, θα έλεγε κανείς, είναι προφανής: η μεν αναπόδεικτη ύπαρξη της θεότητας απαιτεί πίστη, ενώ, αντιθέτως, η επιστημονική ερμηνεία αποδεικνύεται χωρίς αμφιβολίες μέσω του πειράματος.

Κι όμως, όπως έδειξε ο σκωτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776), το πρόβλημα με το πείραμα είναι ότι- πάντα και αναπόφευκτα- οι επιστήμονες χρησιμοποιούν επαγωγικό λογισμό για να γενικεύσουν τα αποτελέσματα των πειραμάτων τους και να διατυπώσουν μια φυσιοκρατική εξήγηση των φαινομένων.

Το πρόβλημα με τον επαγωγικό λογισμό είναι ότι δεν μπορεί να είναι κανείς ποτέ απολύτως βέβαιος ότι τα αποτελέσματα ενός πειράματος μπορούν να επαναληφθούν παντού και πάντα. Ο επιστήμονας πρέπει επίσης να πιστέψει στη γενίκευση που διατυπώνει. Ο Καρλ Πόπερ (1902-1994) επιχείρησε να αντιμετωπίσει τον Χιουμ μέσω της ιδέας της διαψευσιμότητας: μια θεωρία είναι επιστημονική όχι όταν επιβεβαιώνεται από το πείραμα, αλλά μόνο όταν μπορεί να διαψευσθεί. Αλλά και αυτή η ιδέα πάσχει, αφού οι επιστημονικές θεωρίες δεν ανατρέπονται αναγκαστικά όταν ένα γεγονός δεν συμφωνεί με τη θεωρία, όπως έχει επανειλημμένα συμβεί στην ιστορία της επιστήμης. Συχνά οι θεωρίες απλώς διορθώνονται. Φυσικά υπάρχουν και επιστήμες (όπως η κοινωνιολογία και τα οικονομικά) οι οποίες δεν εμπεριέχουν το πείραμα, αλλά ο Πόπερ εννοούσε κυρίως την πιο θεμελιώδη επιστήμη, η οποία είναι η φυσική.

Εντός των επομένων μηνών θα έχουμε την ιστορική ευκαιρία να διαπιστώσουμε (ή να διαψεύσουμε) την επιτυχία της σύγχρονης φυσικής. Στο CΕRΝ θα αναζητηθεί η πειραματική απόδειξη του σωματιδίου Χιγκς, το οποίο, σύμφωνα με το Ενοποιημένο Μοντέλο, δίνει τη μάζα στην ύλη. Αλλά, αναρωτιέμαι, κι αν ακόμα «βρεθεί» το Χιγκς, θα έχουμε όντως απαντήσει το αίνιγμα της δημιουργίας; Η σύγχρονη φυσική, κυρίως η κβαντική, έχει περιέλθει από τις αρχές

του 20ού αιώνα στη μαθηματική περιγραφή ενός αόρατου κόσμου πέρα από τις αισθήσεις, κι ακόμη πιο πέρα από την κατανόησή μας. Το σωματίδιο Χιγκς, όπως τα φωτόνια, τα κουάρκ, τα σωματίδια πεδίων, είναι μαθηματικές έννοιες που κατοικούν έναν ιδεατό κόσμο μακριά από τον ρεαλισμό με τον οποίο υποτίθεται η επιστήμη ερμηνεύει τον κόσμο. Παρατηρούμε τα αποτελέσματα της θεωρητικής τους ύπαρξης αλλά όχι τα αντικείμενα αυτά καθαυτά. Το «Αγιο Δισκοπότηρο της Φυσικής», η αναζήτηση δηλαδή μιας Μεγάλης Ενοποιητικής Θεωρίας (π.χ. μέσω της θεωρίας των χορδών), ακούγεται ως ύποπτο υποκατάστατο ενός απρόσωπου, μαθηματικού δημιουργού- τον οποίο ποτέ δεν θα γνωρίσουμε, αφού η πειραματική του απόδειξη θα βρίσκεται πάντα πέρα από τις ικανότητές μας. Κατά πόσον λοιπόν αυτή η επιστημονική «εξήγηση» διαφέρει από τη θέση της θρησκείας περί της ύπαρξης ενός αόρατου - και άγνωστου κατά βάθος- Θεού; Κατά τη γνώμη μου, ελάχιστα. Αναρωτιέμαι μάλιστα αν μια μη μονοθεϊστική κοινωνία θα είχε την ίδια μονομανία για μια επιστημονικά ενοποιητική θεωρία, σε σύγκριση με μια πολυθεϊστική. Γιατί η φύση θα πρέπει να έχει μία και μοναδική αιτία; Γιατί όχι δύο, ή τρεις, ή άπειρες;

Ας έρθω τώρα στην κοινωνική οργάνωση της επιστήμης. Τα πρώτα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια οργανώθηκαν με πρότυπο τα μοναστήρια. Οχι τυχαία λοιπόν η επιστημονική κοινότητα διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά ενός οργανωμένου ιερατείου. Επιπλέον η κοινωνία αντιμετωπίζει τους επιστήμονες με δέος ως σύγχρονους προφήτες, αφού η εξήγηση και η πρόβλεψη είναι δομικά συμμετρικές. Κι όμως, θα έλεγε κανείς ότι υπάρχει μία σημαντική διαφορά ανάμεσα σε θρησκεία και επιστήμη: ο κριτικός ορθολογισμός - η τολμηρή αναζήτηση της αλήθειας χωρίς ιδεοληψίες αλλά με διάθεση σύγκρουσης με το κατεστημένο, η διαρκής εξέλιξη των ιδεών που διαρκώς κρίνονται, το αποκλειστικό προνόμιο της επιστήμης ως της μόνης λογικής μεθόδου σκέψης και διερεύνησης του κόσμου. Διαφωνώ ως προς την αποκλειστικότητα του προνομίου, αφού και η ιστορία της θεολογίας είναι γεμάτη από παρόμοιες συγκρούσεις με βάση τον ορθολογισμό. Αν

βρεθείτε ποτέ σε κάποιο συνέδριο φυσικής για τις χορδές, είναι πολύ πιθανόν να σας φανεί ότι οι σύνεδροι μιλούν λίγο-πολύ για πόσους αγγέλους χωρά το κεφάλι μιας καρφίτσας! Επιπλέον, θεωρώ ότι ο Τόμας Κουν (1922-1996) έχει επαρκώς περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η επιστήμη, μέσα από τις περιρρέουσες κοινωνικές συγκρούσεις και τις απαιτήσεις της εκάστοτε εποχής.

Τέλος, θα ήθελα να εξετάσω τον βαθμό της ηθικής ουδετερότητας της επιστήμης. Σε αντιδιαστολή με τη θρησκεία, η επιστήμη φαίνεται σαν να μην προτάσσει καμία ηθική εντολή. Η επιστημονική αλήθεια υποτίθεται ότι προσφέρεται ακέραια, αμερόληπτη και δίχως ιδεολογικές επιταγές. Μάλιστα, η επιστήμη μοιάζει σαν να ελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ιδεολογικής προκατάληψης και της απολυταρχικής εξουσίας, και σε μεγάλο βαθμό- είμαι βέβαιοςότι το κάνει. Οχι όμως πάντα. Ολοκληρωτικά συστήματα όπως ο κομμουνισμός και ο ναζισμός βάσισαν την ιδεολογία τους στην επιστήμη με ολέθρια αποτελέσματα. Στις ημέρες μας η επιστήμη της κλιματικής αλλαγής έχει προσλάβει διαστάσεις ορθοδοξίας και άνθρωποι που τολμούν να αμφισβητήσουν τη γενική επιστημονική παραδοχή (η οποία, όπως εξήγησα, είναι τελικά, σε όλες τις περιπτώσεις, πίστη και μόνο πίστη) διώκονται πνευματικά. Χωρίς αμφιβολία, ζούμε σε μια εποχή επιστημονικού φονταμενταλισμού όπου η επιστήμη καθορίζει το ηθικό πλαίσιο συμπεριφοράς των πολιτών, των κρατών και των διεθνών σχέσεων. Οποιος εκπέμπει διοξείδιο του άνθρακα είναι, σχεδόν, εγκληματίας (φυσικά όλοι το κάνουμε μέσω της εκπνοής, ένα ακόμα δείγμα του βαθμού γελοιότητας στον οποίο η οποιαδήποτε ακραία ιδεολογική θέση νομοτελειακά καταλήγει).

Ελπίζω να φώτισα μερικά σημεία όπου η επιστήμη προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά της υποτιθέμενης αντιπάλου της. Η πρότασή μου είναι να επανέλθει το κέντρο στον πολωμένο διάλογο ανάμεσα σε θρησκεία και επιστήμη, που δεν είναι άλλο από τον υγιή αγνωστικισμό. Τόσο η επιστημονική αθεΐα (η πίστη στη μη ύπαρξη του Θεού) όσο και η θρησκευτική ομολογία (η πίστη στην ύπαρξη του Θεού) βασίζονται εξίσου σε αναπόδεικτες ιδέες. Θεωρώ ότι τόσο η επιστήμη όσο και η κοινωνία θα εξελιχθούν καλύτερα όταν επανέλθει στη συλλογική μας μνήμη το περίφημο λογοπαίγνιο του Σωκράτη περί της επιγνώσεως της αγνοίας. Γινόμαστε σοφότεροι μόνο όταν αντιλαμβανόμαστε ένα ακόμα μέρος της άγνοιάς μας. Και αυτό δεν είναι καθόλου κακό. Ας διατηρήσουμε τον σκεπτικισμό μας, τόσο για τη θρησκεία όσο και για την επιστήμη. Ο πραγματικός εχθρός είναι η απόλυτη βεβαιότητα.

(από εδώ)